Илдәге дүрт институттың береһе – беҙҙә
Быйыл Башҡортостан Республикаһының фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһына лайыҡ булғандар араһында медицина фәндәре докторы, профессор, Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институты директоры Мөхәррәм Мөхтәрәм улы Бикбов та бар ине. Уға һәм Азат Хәлимовҡа, Эмин Усубовҡа был дәүләт премияһы күҙ туҡымаһының ультрафиолет кросслинкингы өсөн молекуляр-энергетика технологияларын һәм медицина әйберҙәрен эшләгәнгә тапшырылды. Республикабыҙҙың медицина өлкәһендә һәм фәнендә теркәлгән ошондай матур яңылыҡты ишеткәс, Мөхәррәм БИКБОВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ.
– Мөхәррәм Мөхтәрәм улы, Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институтының бер быуатҡа яҡын тарихы бар. Рәсәйҙәге иң ҙур медицина үҙәктәренең береһе булараҡ, бында пациенттарға юғары технологиялы ярҙам күрһәтелә. Ошо турала һөйләп үтегеҙ әле.
– 1926 йылда барлыҡҡа килгән институтыбыҙҙың тарихы бик бай һәм ҡыҙыҡлы – Рәсәй Федерацияһындағы иң “оло” күҙ клиникаларының береһе ул. Ғөмүмән, илебеҙҙә ошондай дүрт кенә институт бар: уларҙың өсөһө Мәскәүҙә урынлашҡан, береһе – Башҡортостанда. Барлыҡҡа килеү йәһәтенән дә институтыбыҙ иң боронғоһо.
Дөйөм алғанда, Башҡортостанда күҙ дауалау тарихы 1886 йылда башлана – был ваҡытта Өфөлә императрица Мария Александровна тарафынан ойошторолған Һуҡырҙар тураһындағы попечителлек ойошмаһының Өфөлә бүлексәһе булдырылған. Ошо ваҡыттан алып төбәктә күҙ ауырыуҙарын дауалай башлайҙар. Ә ойошмабыҙға килгәндә, 1926 йылда ул Башҡортостандың трахоматоз ғилми-тикшеренеү институты булараҡ барлыҡҡа килә. 1965 йылда республикала трахома сирен еңеп, ул РСФСР-ҙың Һаулыҡ һаҡлау министрлығы ҡарамағына күсерелгәс, Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институты тип атала башлай. Артабан 1992 йылға тиклем Рәсәй Һаулыҡ һаҡлау министрлығы ҡарамағында инек, һуңынан Башҡортостан Фәндәр академияһының ҡул аҫтына күсерелдек. Быйыл иһә Башҡортостан дәүләт медицина университеты ҡарамағына индек.
Федераль ойошма булғанға борсолорға кәрәкмәй, республика халҡына шул уҡ күләмдә медицина ярҙамы күрһәтәбеҙ. Был – иң мөһиме. Шулай итеп, хеҙмәткәрҙәр ҙә, халыҡ та хәүефләнергә тейеш түгел, сөнки институт – офтальмологик йүнәлеште барлыҡҡа килтергән ойошма. Беҙгә республикалағы барлыҡ офтальмология бүлексәләрендәге койкалар фондының яртыһынан кәмерәге тура килә. Әммә республикала эшләнгән офтальмологик әмәлиәттәрҙең 80 проценты беҙҙең белгестәр тарафынан башҡарыла. Бынан тыш, юғары технологиялы операциялар – күҙ мөгөҙсәһен күсереп ултыртыу, селтәрле шекәрәгә (сетчаткаға) әмәлиәттәр яһала. Беҙҙең институтта юғары квалификациялы белгестәр эшләй. Технологик йәһәттән тәьмин итеүгә килгәндә, республикабыҙҙа, шулай уҡ илебеҙҙә бындай офтальмология ойошмаһы юҡ.
– Һеҙҙең Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институтына етәкселек итеүегеҙгә лә 16 йылдан ашыу ғүмер уҙған...
– 2006 йылда институтҡа директор итеп тәғәйенләнеләр. Ошо осорҙоң төп ҡаҙанышы, моғайын, хәҙер институттың илебеҙҙә генә түгел, донъя кимәлендә лә танылыу яулауындалыр. Өҫтәүенә, беҙ күп кенә илдәрҙәге офтальмологик үҙәктәр менән хеҙмәттәшлек итәбеҙ. Фән-метрик күрһәткестәр буйынса Башҡортостанда ғына түгел, Рәсәйҙәге алдынғы ойошмаларҙың береһебеҙ. Эш һөҙөмтәләребеҙ донъялағы юғары рейтинглы баҫмаларҙа донъя күрә. Мәҫәлән, “The Lancet” журналында мәҡәлә сығарыу юғары ҡаҙаныштарҙың береһе һанала. Ә һуңғы йылдарҙа был баҫмала беҙҙең тиҫтәләгән ғилми эшебеҙ урын алды. Был беҙҙең ғилми-тикшеренеү һөҙөмтәләренең тотош донъяға ҡыҙыҡ һәм кәрәк икәнлеген раҫлай.
Әйткәндәй, йыл һайын 12 октябрҙә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы тарафынан Бөтә донъя күреү һәләте көнө билдәләнә. Был көндө Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы вәкилдәре доклад менән сығыш яһай. Быйыл унда беҙҙең тикшеренеү һөҙөмтәләре лә индерелде. Был иһә донъя кимәлендәге тикшеренеүҙәр тураһында һөйләй. Шулай итеп, беҙ барлыҡ күҙ ауырыуҙарын дауалау менән шөғөлләнәбеҙ, 500 төрҙән ашыу операция яһайбыҙ.
– Иҡтисади күрһәткестәргә лә байҡау яһаһағыҙ ине...
– Беҙҙең институт оҙаҡ ҡына ваҡыт – 20 йыл тирәһе – Башҡортостан Фәндәр академияһы ойошмаһы булды. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бюджет юғары уҡ кимәлдә түгел ине. Шуға ҡарамаҫтан, тармаҡтың үҫешен иҡтисади проблемаларҙы тоймаҫлыҡ итеп ҡора алдыҡ. Хәҙер хатта Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институтында ла иң юғары технологиялар ҡулланыла. Шуны билдәләргә кәрәк: тотош донъяла ниндәй офтальмология ҡорамалдары бар, уларҙың бөтәһен дә беҙҙә табырға мөмкин. Мәҫәлән, фемтосекундлы лазер – бөгөнгө заман ҡорамалы. Ул әмәлиәттең күп кенә этаптарын хирургһыҙ үткәреү мөмкинлеген бирә. Был аппарат, Рәсәйҙәге башҡа күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеүҙәре институттарынан айырмалы, иң тәүҙә беҙҙә барлыҡҡа килде.
– Пациенттарға медицина ярҙамы бушлай күрһәтеләме?
– Барлыҡ медицина ярҙамынан бушлай тиерлек файҙаланырға мөмкин. Стационарҙа дауаланыусылар аҡса түләмәй. Әйткәндәй, беҙ йылына бихисап әмәлиәт яһайбыҙ. Ковид ваҡытында был һан кәмене, әлбиттә, ә пандемия осорона тиклем йылына 40 мең процедура эшләнде. Пациенттар стационарҙа атҡарылған әмәлиәт өсөн түләмәй, аҡса Мотлаҡ медицина страховкаһы фонды аша күсә. Фондҡа пациенттарға дауаланыу мөмкинлеге биргән өсөн рәхмәт.
Мотлаҡ медицина страховкаһы фонды аша килергә теләмәгән пациенттар түләүле хеҙмәттәргә мөрәжәғәт итә. Был ойошма айырым операция төрҙәре буйынса түләмәй, мәҫәлән, күрәшлекте лазер ярҙамында коррекциялау. Шулай итеп, түләүле хеҙмәттәр – ул Фонд ҡапламаған йәки ошо ойошма аша беҙгә килергә теләмәгән пациенттар өсөн.
– Күҙ – ул күңел көҙгөһө, мейенең тышҡа күренеп торған өлөшө, ти табиптар. Ә ниндәйерәк сирҙәр менән институтҡа йыш мөрәжәғәт итәләр?
– Улар, нигеҙҙә, социаль сирҙәр, мәҫәлән, катаракта, глаукома. Хәҙер тағы шәкәр диабетынан һуң өҙлөгөүҙәр менән беҙгә килеүселәр күп. Был сир, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, күҙҙә бик ауыр эҙемтәләр ҡалдыра. Уны ваҡытында дауаламаһаң, күҙҙең һуҡырайыуына килтерә, шуға күрә гәзит уҡыусыларға “һаулыҡҡа ҡарата бик иғтибарлы булығыҙ” тип әйтке килә. Тағы күҙҙе үҙҙәре өйҙә тикшергәндә, һәр береһен айырым йомоп күҙәтеү яһаһындар, сөнки йыш ҡына икенсе күҙенең күрмәүен һиҙмәйҙәр. Һөҙөмтәлә ҡиммәтле ваҡыт әрәм ителә. Ғөмүмән, күҙгә бәйле ниндәй ҙә проблема бар икән, тиҙ генә офтальмологка мөрәжәғәт итһендәр.
– Пациенттар институтта оҙаҡ дауаланамы?
– Юҡ, нигеҙҙә, бер-ике көн, ҡайһы саҡ – өс-дүрт тәүлек. Операция эшләнгән көндә үк ҡайтып киткәндәр ҙә бар. Быға әмәлиәттәрҙең юғары сифатлы башҡарылыуы булышлыҡ итә. Нигеҙҙә, барыһы ла пациенттың хәл-торошона бәйле.
– Институт хеҙмәткәрҙәрен борсоған мәсьәләләр ҙә юҡ түгелдер, моғайын? Ошо хаҡта һөйләһәгеҙ ине...
– Проблемаларға килгәндә, бөгөн күрәшлектән (миопия) халыҡтың күпләп йонсоуы беҙҙе борсоуға һала. “Башҡортостан” гәзитен уҡыусыларҙың иғтибарын ошо сиргә йүнәлтке килә.
Өфөләге Киров районындағы бер нисә мәктәптә ниндәй ҙә булһа ауырыуҙың таралыуы тураһында тикшереү үткәргәйнек. Хатта беҙҙе, табиптарҙы, шаҡ ҡатырырлыҡ хәлгә тарыныҡ – балаларҙың 50 процентында тиерлек күрәшлек барлығын асыҡланыҡ. Өлкән класс уҡыусыларын алһаҡ, уларҙың 65 процентында – ошо диагноз. Йыл һайын I класҡа уҡырға килгән ҡыҙ һәм малайҙарҙа өлкән кластарға еткәнгә ҡәҙәр күрәшлектең артыуын күҙәтәбеҙ.
Был, нигеҙҙә, күҙгә күп көс төшөүгә бәйле: быға телевидение, телефон, планшет, компьютер ҙур йоғонто яһай. Хәҙер хатта иң бәләкәстәр ҙә телефондан файҙалана белә, ә кескәй кешенең күҙе быға өйрәнмәгән, ул үҫешеп өлгөрмәй, кире эҙемтәләргә килтерә. Һөҙөмтәлә балаларҙа күрәшлек күпләп теркәлә.
Ҡыҙҙарға һәм малайҙарға мәктәптә лә гаджет тотторалар, өйҙә лә шул уҡ хәл ҡабатлана. Күҙ сәләмәтлеген ҡаҡшатҡан сәбәптәрҙең тағы береһе – балаларҙың саф һауала аҙ йөрөүе. Ә был бик кәрәк, көн һайын ике сәғәт тирәһе урамда, тәбиғәт ҡосағында булыуҙың һаулыҡҡа ыңғай тәьҫир итеүе фән тарафынан раҫланған.
Күрәшлектең юғары кимәлдә булыуы ауыр сирҙәргә килтерә – бына ошо хәүеф уятырға тейеш. Беҙ кемделер ҡурҡытырға уйламайбыҙ, патологик күрәшлектең хәүефле икәнлеге тураһында оноторға ярамай, тип иҫкәртәбеҙ, сөнки ул йыш ҡына күҙҙең күреүен насарайта һәм ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта һуҡырлыҡҡа килтерә. Был иһә баланың үҙенең генә түгел, тотош һаулыҡ һаҡлау өлкәһен, хатта дәүләтте борсоған мәсьәләгә әүерелә, шуға күрә ата-әсәләр балаларының сәләмәтлегенә иғтибарлы булырға тейеш. Йыш ҡына беҙ, табиптар, балаларҙың күҙен тикшерәбеҙ, күҙлек кейергә, дауаланырға тәҡдим итәбеҙ. Ата-әсәләр, ғәҙәттә: “Күҙлек яҙҙылар бит”, – тип тыныслана һәм күрһәтмәләрҙе үтәмәй. Һөҙөмтәлә күҙ ваҡытында дауаланмай, ә был – етди проблема.
– Импортты алмаштырыу йәһәтенән институтта ниндәй эштәр атҡарыла?
– Институт һәр саҡ дауалау, уйлап сығарыу менән генә сикләнмәй, шулай уҡ сит ил аналогтарын алмаштырған дарыу препараттарын әҙерләү менән дә мәшғүл. Әле лә уларҙы етештерәбеҙ, һатыуға сығарабыҙ. Был – институттың килем сығанаҡтарының береһе. Ҙур күләмдә түгел, әлбиттә, сөнки беҙ фармацевтика фирмаһы түгелбеҙ.
– Кадрҙар менән тәьмин итеү буйынса институтта хәлдәр нисек?
– Был йәһәттән беҙҙә бер ниндәй ҙә проблема юҡ. 35 йәшкә тиклемге белгестәр институтҡа күпләп килә. Улар күҙҙе дауалау серҙәрен өйрәнә, асыҡлай, әмәлиәттәр эшләй, фән менән шөғөлләнә. Өҫтәүенә, беҙ – Башҡорт дәүләт медицина университетының студенттар, ординаторҙар әҙерләү үҙәге лә, шуға йәштәр поликлиника, стационар, лазер, хирургия йәки башҡа бүлексәләрҙең барыһында ла булып, тәжрибә туплай, өйрәнә.
– Илебеҙҙең барлыҡ тармаҡтарына ла кире тәьҫир иткән пандемия, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һеҙҙең өлкәне лә урап үтмәгән...
– Эйе, пандемия кире йоғонто яһамай ҡалманы. Беҙ 2019 йылда, коронавирус инфекцияһына тиклем, балаларҙы ниндәй күҙ ауырыуҙары барлығын асыҡлау маҡсатында тикшергәйнек. 2020-2021 йылдарҙа быны билдәле сәбәптәр арҡаһында атҡара алманыҡ, быйыл иһә тағы тикшереүҙәр үткәрҙек. Һөҙөмтәлә ҡыҙҙарҙың һәм малайҙарҙың пандемия осоронда гаджеттарҙы күп файҙаланыуы, арауыҡта белем алыуы күҙҙәренә кире йоғонто яһауын асыҡланыҡ.
– Ҡыҙҙарығыҙ ҙа, һеҙҙең кеүек, офтальмолог һөнәрен һайлаған.
– Эйе, ике ҡыҙым да медицинаның офтальмология тармағын һайланы. Өлкәне Гүзәл – медицина фәндәре докторы, профессор. Ул Япониялағы Чиба университетында эшләй. Ваҡытында был ил Хөкүмәте иғлан иткән грантты яулағайны, докторлыҡ диссертацияһының темаһы көнүҙәк булғас, университетта эшкә ҡалдырҙылар. Ул япон, инглиз, француз телдәрен бик яҡшы белә. Ейән-ейәнсәрҙәрем дә сит телдәрҙе өйрәнә.
Икенсе ҡыҙым Гөлли Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеүҙәр институтында эшләй. Ул – медицина фәндәре кандидаты.
– Ике быуын вәкилдәренең, йәғни һеҙҙең һәм ҡыҙҙарығыҙҙың офтальмолог булып эшләүе – ҡыуаныслы күренеш. Әйткәндәй, медицина тармағында белгестәр байтаҡ. Ә һеҙ тап офтальмолог булырға ҡарар иткәнһегеҙ һәм, күренеүенсә, һис хаталанмағанһығыҙ. Яратҡан һөнәрегеҙ буйынса эшләйһегеҙ, өҫтәүенә, балаларығыҙ ҙа ошо юлды дауам итә...
– IX класта белем алғанда психолог Владимир Левиҙың мейе эшмәкәрлеге тураһындағы уй-фекерҙәрен уҡығайным һәм киләсәктә ошо ағзаны ентекләберәк өйрәнергә, психиатр булырға, тигән уй-теләк барлыҡҡа килгәйне. Медицина институтында уҡыған ваҡытта иһә Сания Исхаҡ ҡыҙы Сюняева офтальмологияға ҡарата ҙур ҡыҙыҡһыныу уятты. Уҡытыусым медицина фәндәре докторы, профессор, Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институтының элекке директоры Марат Тәлғәт улы Аҙнабаевҡа ла рәхмәтем ҙур. Бына тигән уҡыусыларым да бар. Мәҫәлән, медицина фәндәре докторы, 1-се бүлексә етәксеһе Илнур Хөснөтдинов – тәжрибәле хирург. Йәштәр Альбина Фәхретдинова, Азалия Түләкова, Эллина Яҡупова, Ләйсән Ғилемйәнова ла медицинала ҙур ҡаҙаныштар яулар тигән өмөт ҙур.
Дөйөм алғанда, Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институты, заман ауырлыҡтарына бирешмәй, алға бара. Ә был – иң мөһиме.
– Ентекле әңгәмә өсөн ҙур рәхмәт, Мөхәррәм Мөхтәрәм улы! Еңел булмаған эшегеҙҙә уңыштар һәм һаулыҡ теләйем.
Мөхәррәм Мөхтәрәм улы БИКБОВ – Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең атҡаҙанған табибы, медицина фәндәре докторы, профессор, Башҡортостан Фәндәр академияһының мөхбир-ағзаһы, Рәсәй Офтальмологтар йәмғиәте рәйесенең беренсе урынбаҫары, Башҡортостан Фәндәр академияһы президиумы ағзаһы. Башҡорт дәүләт медицина институтын “дауалау эше” белгеслеге буйынса тамамлаған. 1981 – 1985 йылдарҙа Күмертау ҡалаһы дауаханаһында башта – табип-ординатор, артабан күҙ бүлексәһе мөдире булып эшләгән. 1985 йылда Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институтында балалар күҙен тергеҙеү бүлеге етәксеһе вазифаһын атҡара. 1998 йылдан ошо уҡ институт директорының иҡтисад һәм ғилми-етештереү эше буйынса урынбаҫары була. 2006 йылдың ғинуарынан – Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институты директоры.
Айһылыу НИЗАМОВА
Тулы статья: https://bashgazet.ru/articles/s-l-m-t-bulayy/2022-11-22/ild-ge-d-rt-institutty-bere-e-be-3041109